بسم الله الرحمن الرحیم

چگونگی خلقت انسان از قدیمیترین مسائلی است که مورد بحث بشر بوده، و چنانکه در آثار دینی کهن مثل وداهای هندی مطالبی درباره آن مذکور است.

در تورات، در چند باب از سفر آفرینش، بیاناتی درباره خلقت آدم آمده است.

در کتب مقدسه دین مسیح، جز نوشته بعضی از آباء کلیسا در اوایل قرن وسطی، بحث خاصی راجع به خلقت آدم وجود ندارد. ولی چون مندرجات تورات به نام «عهد عتیق»، قسمت اعظم از کتاب مقدس مسیحیان را تشکیل می دهد، پس نوشته تورات راجع به انسان و آدم هم جزء مبانی اعتقادی به آنان به حساب می آید.

بیان تورات راجع به آدم، مثل اغلب عبارات آن کتاب، دستخوش تحریفاتی شده است، تحریفاتی که غیرالهی بودن آن را، با کمی دقت می توان دریافت نمود.

در قرآن با آنکه در آیات متعدد، بیانات روشن و صریح راجع به خلقت تکاملی انسان وجود دارد معذلک بعضی از مفسران به تلقین آنچه در ذهن آنان از مفتریات منابع یهود باقی مانده و بدون توجه به مفهوم روشن کلمات و منطوق آیات، تعبیرهایی در حدود همان مطالب تورات، برای پیدایش آدم ذکر نموده اند و اجمالاً چنین گفته اند:

«خداوند هیکلی به شکل آدم از گل ساخته و سپس در آن دمیده و «آدم» را خلق کرده است؛ زوجه او نیز، با تعبیراتی که نموده اند، از خود او پدید آمده و از توالد و تناسل آن نوع بشر به وجود آمد است!»

با چنین تعبیرات افسانه آمیز، که بناحق به اعتقادات اسلامی نسبت داده اند، برداشت کلی راجع به خلقت انسان بر این است که اولاً آدم، ابوالبشر بوده است و ثانیاً آفرینش او خلقت فوری و دفعی داشته و ثالثاً خلقت آدم و انسان مستقل است و هیچ رابطه ای میان آن و آفرینش سایر موجودات وجود ندارد!

چنین برداشتها، در اظهارنظر هر نویسنده ای که ذهن وی از تلقینات ضداسلامی یا تصورات اساطیری خالی نبوده است، تعجب انگیز نیست؛ اما اگر چنین تعبیرات را در تفسیر قرآن قرار دهند در  حالی که این کتاب ذی شان، مبین حقایق و همواره متکی بر منطق و علم است، تعبیری ناروا و مقرون به تاسف بسیار است.

مسئله تنوع تدریجی و تکاملی موجوات زنده، با مطالعات گسترده و مجربی که درباره آن شده، از مسلمات علمی روز شناخته شده است، و نتیجه گیریهای چشمگیر علمی و بهره برداریهای بزرگ در رشته های کاربردی و عملی از قبیل ژنتیک، علوم درمانی و یا زمین شناسی تاریخی و علوم دیگر که تاکنون از آن حاصل شده، مبتنی بر همان مسئله و مصداقی از همان مقال است.

حقایق علمی راجع به آفرینش تدریجی و تکاملی موجودات و پیوستگی جسمی آنها تا انسان با مندرجات موجود درتورات هیچ تطابقی ندارد. ولی با تصریحان قرآن، با وجود تعبیرهای مغایری که تاکنون از آن نموده اند انطباق کامل دارد.

با این حال و با هم? تلاشها، این حقیقت همواره جلوه گر است که حقایق علمی در آفرینش موجودات و انسان مورد تایید متون مقدسه یهود و مسیحیت نیست و بنا به مندرجات مزبور دو رکن علم و دین در تایید یکدیگر نمی باشند؛ ولی در قرآن خلقت تدریجی و پیوستگی موجودات و سپس تکامل فکری در انسان از حقایق مسلمه ای است که در موارد عدیده و قبل از آنکه دانشمندان این زمان با تحقیق و تجربه به آن واقف و معتقد گردند به عنوان یکی از نوامیس آفرینش یاد شده است.

اگر در تفسیر قرآن غیر از مبانی فقه و حدیث و قواعد ادبی، از معیارهای علمی نیز استفاده شده و شواهد علمی را هم مفتاحی برای استعلام از قرآن قرار دهند، حقایق بیشتر و درک عمیق تری از اسرار آفرنیش را مکشوف خواهند کرد.

فصل اول: انسان و آدم در قرآن

1ـ اسامی مترادف انسان در قرآن

در قرآن چند کلمه است که در ترجمه و یا تفسیر غالباً به معنی عام انسان گرفته می شود ولی با دقت معلوم می شود که مفاهیم متفاوتی دارند و هرگاه در مقام بررسی و تحقیق در محتوای جمله و یا آیه حاوی یکی از این اسامی باشیم لازم است که مفهوم خاص آن کلمه را از نظر دور نداریم. این اسامی از این قرار است:

بشر ـ استعمال این کلمه در قرآن مخصوص مواردی است که جثه و هیکل و به عبارت دیگر جسم انسانی مورد نظر باشد:

... ان نحن الا بشر مثلکم ... (... آری ما هم بشری جز مانند شما نیستیم) سوره ابراهیم، آیه 11.

... ابشراً واحداً نتبعه (... آیا سزد که ما یک بشر تنها از جنس خود را پیروی کنیم) سوره قمر، آیه 24.

در صورتیکه نام «انسان» مفهومی وسیعتر دارد و شامل تمام وجود و شخصیت انسان اعم از وضع جسمی و مراتب معنوی او نیز می گردد:

کل انسان الزمناه طائره فی عنقه (ما مقدارت و نتیجه اعمال نیک و بد هر انسانی را طوق گردن او ساختیم) سوره اسری، آیه 14.

در ذکر نام بشر هرگاه منزلت معنوی او نیز منظور باشد، آن مفهوم اغلب به شکل صفتی به آن اضافه شده است:

... هل کنت الا بشراً رسولاً (... آیا من جز بشری هستم (که از جانبت خدا) به رسالت آمده ام) سوره اسری، آیه 93.

ناس و اناس ـ کلمه ناس بیش از هر نام مرداف انسان، در قرآن ذکر شده است ـ این کلمه به جمع انسانها و اغلب به اجتماع بزرگ گفته شده است و از نظر اجتماع رعایت نوعی ارزش و احترام در ذکر این کلمه گردیده است:

الله یصطفی من الملائکه رسلاً و من الناس ... (خدا از میان فرشتگان و آدمیان رسولانی را برمی گزیند...) سوره حج، آیه 75.

...علیهم لعنه الله و الملائکه و الناس اجمعین (... بر آنان لعنت خدا و فرشتگان و مردم همگی، باشد) سوره آل عمران، آیه 87.

اما کلمه اناس که فقط در پنج آیه ذکر شده است اجتماع کوچکتر و تا حدی مورد تخفیف و یا تحقیر را به نظر می رساند:

... انهم اناس یتطهرون (... همانا آنان (لوط و پیروانش) مردمی هستند که این کار را پلید دانسته از آن تنزه می جویند) سوره اعراف، آیه 82ـ سوره نمل، آیه 56.

... قد علم کل اناس مشربهم... (... همانا هر سبط و یا قبیله ای آبخور خود را بشناخت ...) سوره بقره، آیه 60ـ سوره اعراف، آیه 160.

هر وقت الف و لام تعریف بر سر کلمه اناس در می آید، همزه اول کلمه اناس حذف می شود، به همین جهت تشخیص ناس و اناس در تعریف «الناس» مشکل است.

إنس ـ به کسره همزه، این نام در قرآن به مفهوم انسانهای عادی و پدیدار و مرئی ذکر شده و در مقابل «جن» که به معنی موجودات مخفی و غیرمرئی می باشد استعمال گردیده است:

... فی امم قد خلت من قبلهم من الجن و الانس ... (... در قبائلی از جن و انس که پیش از ایشان درگذشتند....) سوره فصلت، آیه 25.

إنسی ـ به کسره همزه، این کلمه فقط در یک آیه استعمال شده و آن را در مورد انسانی دانسته اند که با او انس و الفتی بوده است:

... انی نذرت للرحمن صوماً فلن اکلم الیوم انسیاً (... که من برای خدا روزه سکوت کرده ام و با هیچ کس سخن نخواهم گفت) سوره مریم، آیه 26.

اناسی ـ این کلمه را جمع کلمه إنس گفته اند[1] و به نظر می رسد که جمعی از «إنس» باشد که از گروههای مختلف بوده و دارای اخلاق و عادات متفاوت باشند. این کلمه فقط یک مرتبه در قرآن استعمال شده است:

لنحی به بلده میتاً و نسقیه مما خلقنا انعاماً و اناسی کثیراً (تا به آن ـ باران ـ زمین خشک و مرده را زنده سازیم و آنچه را آفریدیم از چهارپایان و آدمیان بسیاری سیراب گردانیم) سوره فرقان، آیه 49.            ادامه دارد